Rindert Jagersma and Trude Dijkstra
Uncovering Spinoza’s Printers by Means of Bibliographical Research
In: Quaerendo, 43:4 (2013), pp. 278–310.
DOI: https://doi.org/10.1163/15700690-12341282
Link: https://brill.com/view/journals/qua/43/4/article-p278_3.xml
Abstract:
This paper concerns the identification of the hitherto unknown printers of the works of Benedictus de Spinoza (1632-77). For centuries the identity of these printers has remained a mystery. The publisher Jan Rieuwertsz, or the printer Christoffel Cunradus, were often mistakenly mentioned as printer of the works of the seventeenth-century Dutch philosopher. These assumptions are incorrect. Despite several studies published in the last decades, the true identity of the printer was still unknown.
In this paper we will describe how we were able to identify Spinoza’s anonymous printers by means of analytical bibliography. The identity of printers can be established by their usage of unique printing types, initials and ornaments. By comparing printing materials of known printers to unidentified samples, anonymous works can be ascribed to a certain printer. In seventeenth-century books a decorated initial is often used to start the text. This initial belongs to a certain printer and by comparing different prints of similar initials in detail, small differences may be found. These differences can be caused by damages of the initial concerned, such as small cracks. If these differences are consistent over different prints, one can ascribe certain works to the same printer.
By such research the Amsterdam-based printers Daniel Bakkamude and Herman Aeltsz can be identified as the printers of the two earliest published works of Spinoza. His most famous works, Tractatus Theologico-politicus and Opera Posthuma (including the Ethica), were printed by another Amsterdam-based printer: Israël de Paull (1632-80).
This article is digitally available.
Direct download to OCR-ed scan: PDF (10,8 MB)
The result of the finding was published in a special issue of Quaerendo.
Reviews/media:
Jaap Harskamp and Paul Dijstelberge, ‘The Spirit of Spinoza‘, in: Quaerendo, 43:4 (2013), pp. 275-277
“Up until very recently, it remained a mystery who was the printer of his most important work. Research at solving the riddle of the printer’s identity that was hidden behind false names and addresses proved unsuccessful. […] In spite of wide interest in the life and work of Spinoza, scholars were unable to identify the printer of his work. Recent bibliographic literature erroneously cites Riewertsz as Spinoza’s printer. Although sympathetic towards the philosopher, Jan Riewertsz confined his activities to publishing as he did not own a printing office, a fact that seems to have escaped most if not all writers on Spinoza. Printing was done elsewhere. At a conference on the ‘Radical Enlightenment’ held at Brussels in May 2013, two young scholars revealed that they had uncovered the printer’s ID by means of painstaking research.”
Het Parool, zaterdag 22 juni 2013 | Wetenschap, p. 35
Eva Rooijers
‘Letters verraden Spinoza’s drukker‘
Deze letters A en D stonden twee maanden lang, 24 uur per dag, op het netvlies van Rindert Jagersma (26) en Trude Dijkstra (26), promovendus en studente boekwetenschappen aan de Universiteit van Amsterdam. Overdag speurden ze naar de letters in antieke zeventiende-eeuwse boeken bij de Bijzondere Collecties van de UvA. ‘s Nachts verscheen de letter in hun dromen. De obsessie met deze prachtig versierde letters kwam voort uit een weddenschap die de jonge boekwetenschappers afsloten met hun docent Paul Dijstelberge. Zij zouden weleens ontdekken wie de drukker was van het werk van de befaamde Nederlands filosoof Benedictus de Spinoza (1632-1677). Al 350 jaar lang tastten wetenschappers daarover in het duister.
Wie was de drukker die verboden werken van Benedictus de Spinoza heeft verzorgd? Twee boekwetenschappers van de UvA waren ervan overtuigd dat sierletters zijn identiteit zouden kunnen prijsgeven. En ze hadden gelijk, bleek na het doorploegen van duizend boekwerken uit de Gouden Eeuw.
De sierletters vormden de sleutel tot die ontdekking. Ze staan in de twee belangrijkste werken van Spinoza. Tractatus theologico-politicus en de Ethica, waarin Spinoza onder andere pleit voor godsdienstvrijheid en scheiding van kerk en staat. Ook in het tolerante Amsterdam van de zeventiende eeuw was dat een bijzonder controversiële boodschap en het drukken en verspreiden van de boeken werd al snel verboden. Drukkers, uitgevers en schrijvers van controversieel werk liepen het risico op een flinke geldboete of gevangenisstraf. De drukker van Spinoza deed er dus wijs aan zijn werk in anonimiteit te doen.
Maar door de letters nauwkeurig te bestuderen en te vergelijken met die in de boeken uit die tijd waarvan de drukker wel bekend was, konden Dijkstra en Jagersma de drukker van Spinoza achterhalen. Dijkstra: “De sierletters werden gedrukt met houtsneden en die hebben karakteristieke beschadigingen. Ze zijn een keer gevallen of zijn versleten. Dat zie je terug als ze afgedrukt worden.” Wie goed kijkt, ziet bijvoorbeeld in het midden van de boog van de D een beschadiging, daar waar de ronding niet zwart kleurt, maar wit. En in de rechte poot van de D zit een zwart scheurtje.
Zouden de onderzoekers precies deze letters tegenkomen in een ander werk waar de naam van de drukker in stond en waarin ook de rest van het typografisch materiaal overeenkwam, dan was het aannemelijk dat dit ook de drukker van Spinoza moest zijn.
Maar waar te beginnen? Want het Amsterdam van de Gouden Eeuw gold als het boekhandelscentrum van de wereld. Er was dus veel materiaal om door te spitten. Dijkstra en Jagersma startten met het bestuderen van letters in de werken van de grootste drukkers rondom Jan Riewertsz, de uitgever van Spinoza, maar vonden geen vergelijkbare letters. Twee maanden en rond de duizend boeken later kwamen ze uit bij het werk van een redelijk onbekende drukker: Israël de Paull (1632-1680).
Jagersma: “Hij had maar vier boeken gedrukt met zijn naam erop. Maar wat hij drukte, zag er mooi en verzorgd uit. Het was dus iemand die wist wat hij deed.” En in twee van die vier boeken zagen ze het: precies die letters A en D waar ze twee maanden lang onophoudelijk naar op zoek waren geweest. Dijkstra: “Ik was op een gegeven moment enorm afgestompt door het constant turen naar die letters, maar toen we het werk van De Paull zagen, wisten we het eigenlijk direct. Dit moest de drukker van Spinoza zijn.”
Hun docent Dijstelberge en andere onderzoekers controleerden de bewijsvoering van Dijkstra en Jagersma en kwamen tot dezelfde conclusie.
De vraag is nu waarom Israël de Paull de boeken drukte. “Dat kan uit idealisme zijn geweest, omdat hij achter het werk van Spinoza stond. Maar het kan ook een zakenman zijn geweest die gewoon geld wilde verdienen,” zegt Dijkstra. “Maar stel nu dat hij veel meer verboden boeken heeft gedrukt, dan zou je kunnen zeggen dat hij dat uit idealisme deed. Anders neem je zo’n groot risico niet. Dat is iets voor een volgend onderzoek.”
o.a. Noordhollands Dagblad; Leidsch Dagblad; Haarlems Dagblad; IJmuider Courant; De Gooi- en Eemlander, zaterdag 18 mei 2013
‘Drukker van Spinoza ontdekt’
Dat je in de bibliotheek nog steeds spannende dingen kunt ontdekken, bewijzen volgens Steph Scholten twee studenten van de Universiteit van Amsterdam die deze week ontrafelden wie de drukker is van Spinoza (1632-1677).
Ondanks verwoede pogingen van vroegere onderzoekers bleef het een raadsel welke boekdrukker schuilging achter de valse namen en adressen op de titelpagina’s. Door typografisch onderzoek hebben Trude Dijkstra en Rindert Jagersma 350 jaar na dato de naam ontdekt: de Amsterdamse drukker Israël de Paul (1630-1680).
De filosoof Spinoza schreef in de ‘Tractatus theologico-politicus’ teksten over godsdienstvrijheid en tolerantie die in zijn tijd gevaar opleverden. Dus schreef hij anoniem en de drukker bleef ook geheim. Het boek kreeg heftige kritiek en werd zelfs enige tijd verboden.
Trouw, zaterdag 18 mei 2013 | Religie en Filosofie; p. 10
‘Drukker van Spinoza ontdekt’
Twee Amsterdamse studenten boekwetenschap hebben ontdekt wie de geheime drukker was van Spinoza’s belangrijkste werken, de ‘Ethica’ en de ”Tractatus theologico-politicus’. Trude Dijkstra en Rindert Jagersma deden hun ontdekking na minutieus typografisch onderzoek. Ze vergeleken de drukletters in Spinoza’s werk met andere boeken uit de zeventiende eeuw en ontdekten dat de onbekende Amsterdamse drukker Israël de Paul (1630-1680) de boeken heeft gedrukt. Dat was in de zeventiende eeuw een hachelijke onderneming, omdat beide werken fel indruisten tegen de religieuze opvattingen van die tijd. De ontdekking van de drukker kan nieuwe inzichten bieden in het netwerk rondom Spinoza.
Weekendavisen (Denemarken), vrijdag 31 mei 2013, p. 11 (Frederik Stjernfelt)
‘Anonymitet og falske titelblade’
On the printers of the works of Spinoza, see also: Jeroen M.M. van de Ven, Printing Spinoza. A Descriptive Bibliography of the Works Published in the Seventeenth Century (Leiden, 2022).